ENERGIA ATOMOWA
26 kwietnia, Mińsk /Kor. BELTA/. 39 lat temu, 26 kwietnia 1986 roku, doszło do katastrofy w Czarnobylu. W takim czy innym stopniu jej skutki dotknęły wiele krajów Europy, ale w największym stopniu ucierpiała Białoruś.
Elektrownia jądrowa w Czarnobylu znajduje się na terytorium Ukrainy, 18 km od miasta Czarnobyl, 150 km od Kijowa i 16 km od granicy z Białorusią. W latach 80. XX wieku była to najpotężniejsza elektrownia atomowa w ZSRR.
Krótka historia katastrofy
Czwarty blok energetyczny elektrowni jądrowej w Czarnobylu został wprowadzony do eksploatacji przemysłowej w grudniu 1983 roku. Na 25 kwietnia 1986 roku w elektrowni jądrowej zaplanowano przeprowadzenie prób projektowych jednego z systemów zapewnienia bezpieczeństwa na czwartym bloku energetycznym, po czym reaktor planowano zatrzymać w celu przeprowadzenia planowych prac naprawczych. Ze względu na ograniczenia dyspozytorskie zamknięcie reaktora było kilkakrotnie opóźniane, co spowodowało pewne trudności w zarządzaniu mocą reaktora. 26 kwietnia o godzinie 1:24 nastąpił niekontrolowany wzrost mocy, który doprowadził do eksplozji i zniszczenia znacznej części reaktora. W różnych pomieszczeniach i na dachu wybuchł pożar.
W wyniku katastrofy do atmosfery wypuszczono praktycznie cały spektrum radionuklidów, które zgromadziły się w reaktorze do momentu wybuchu, w tym jodu-131 (okres półtrwania 8 dni), cezu-134 (okres półtrwania 2 lata), cezu-137 (okres półtrwania 30 lat), strontu-90 (okres półtrwania 28-29 lat). W pierwszych tygodniach po katastrofie jod promieniotwórczy stanowił szczególne zagrożenie dla ludzi, którego izotopy, po wejściu do organizmu, koncentrują się w tarczycy i powodują jej napromieniowanie. W dłuższej perspektywie głównym dawkującym radionuklidem na większej części śladu czarnobylskiego był cez-137. Analiza skażenia radioaktywnego terytorium Europy cezem-137 pokazuje, że około 35% czarnobylskich opadów radioceza na kontynencie europejskim znajduje się na terytorium Republiki Białorusi, dlatego konsekwencje Czarnobyla dla Białorusi są określane jako Narodowa Katastrofa Ekologiczna.
W okresie powypadkowym powierzchnia terytorium republiki zanieczyszczonego cezem-137 zmniejszyła się prawie dwukrotnie - z 23% do 12,3%.
Na dzień 1 stycznia 2025 roku terytorium zasobów leśnych, zaliczone do stref skażenia radioaktywnego, wynosi 1203,0 tys. ha (13,91% całkowitej powierzchni). Większość lasów zanieczyszczonych radionuklidami jest zarządzana przez Ministerstwo Leśnictwa i Ministerstwo Zasobów Naturalnych i Ochrony Środowiska.
Stopniowo zmniejsza się dawka zewnętrznego promieniowania ludności w związku z rozpadem cezu-137, sytuacja radiacyjna poprawia się. Jednak nadal pozostaje ona napięta na terenie Poleskiego państwowego rezerwatu radiacyjno-ekologicznego. Na jego terytorium spośród wszystkich radionuklidów, które spadły na Białorusi, przypadało ponad 30% cezu-137, 73% strontu-90 i 97% izotopów plutonu.
Zanieczyszczenie terytorium Białorusi nie było równomierne. Na jego charakter wpłynęły m.in. cechy warunków meteorologicznych w dniach 26 kwietnia - 10 maja 1986 roku. W rezultacie na Białorusi wyróżniono kilka głównych plam. Pierwsza to 30-kilometrowa strefa wokół elektrowni jądrowej, gdzie poziom zanieczyszczenia gleby cezem-137 był niezwykle wysoki. Następnie tzw. ślad północno-zachodni, do którego należą południowa i południowo-zachodnia część obwodu homelskiego, centralne części obwodów brzeskiego, grodzieńskiego i mińskiego. Poziom zanieczyszczenia na tym śledzie jest znacznie niższy niż w bliskiej strefie elektrowni jądrowej w Czarnobylu. Trzecia plama znajdowała się na północy obwodu homelskiego i centralnej części obwodu mohylewskiego.
Od pierwszych dni po katastrofie w Czarnobylu rząd Białorusi rozpoczął działania mające na celu ochronę ludności mieszkającej w bezpośrednim sąsiedztwie elektrowni. Natychmiast po katastrofie podjęto decyzję o ewakuacji ludności z terytorium, gdzie moc dawki ekspozycyjnej przekraczała 25 mR/h (terytorium w promieniu około 10 km od Czarnobylu).
Miejscowości położone w strefach skażenia radioaktywnego
Katastrofa w Czarnobylu dotknęła znaczną część Białorusi. W strefie zanieczyszczenia znalazło się 3678 miejscowości, w których mieszkało 2,2 mln osób; 479 miejscowości przestało istnieć.
Z terenów dotkniętych katastrofą w Czarnobylu wysiedlono 137,7 tys. osób, z czego 75% to mieszkańcy obwodu homelskiego. Jednocześnie z ewakuacją i zorganizowanym przesiedleniem samodzielnie opuściło terytoria skażenia radioaktywnego około 330 tys. osób.
W okresie po katastrofie na Białorusi udało się zmniejszyć listę miejscowości dotkniętych katastrofą w Czarnobylu. Wykaz miejscowości i obiektów należących do stref skażenia radioaktywnego, zgodnie z prawem, jest zmieniany co 5 lat i korygowany w zależności od zmiany sytuacji radiacyjnej, w tym z uwzględnieniem danych z doprecyzowanego badania radiologicznego miejscowości.
Obecnie w strefach skażenia radioaktywnego znajduje się 1859 osiedli, w których mieszka prawie 930 000 osób, w tym 181 000 dzieci. Są to terytoria obwodów homelskiego, mohylewskiego, mińskiego, brzeskiego i grodzieńskiego. Według danych na koniec 2024 r. absolutna większość dotkniętych okręgów wykazuje konsekwentnie pozytywne tendencje w rozwoju społeczno-gospodarczym. Działają z zyskiem, zapewniają wzrost wielkości produkcji w przemyśle i rolnictwie.
Strefy ewakuacji i przesiedlenia
Specjalne strefy ewakuacji (wykluczenia) i przesiedlenia zostały ustanowione na terytorium Białorusi, gdzie awaria w Czarnobylu uniemożliwiła życie ludności.
Białoruski sektor strefy ewakuacji (wykluczenia) to terytorium o powierzchni 1,7 tys. kilometrów kwadratowych. Mieszkająca tu ludność została ewakuowana w 1986 roku. W tym samym czasie ziemie na tym terytorium zostały wycofane z użytku gospodarczego. W 1988 roku utworzono tu Poleski Państwowy Rezerwat Radiacyjno-Ekologiczny (PPRRE). Jest to jedyny rezerwat radiacyjno-ekologiczny na świecie. Znajduje się on w białoruskiej części strefy wykluczenia na terytorium trzech powiatów obwodu homelskiego, które najbardziej ucierpiały w wyniku awarii: braginskiego, narowlanckiego i chojnickiego. Na zlecenie Prezydenta Białorusi w rezerwacie utworzono bazę doświadczalną. Obejmuje ona gospodarstwo hodowli bydła, eksperymentalny sad owocowy, pasieki pszczele, szklarnie do uprawy materiału nasadzeniowego i zakłady obróbki drewna.
Strefy wykluczenia i przesiedlenia rozciągają się na terytorium 13 powiatów obwodów homelskiego i mohylewskiego. Terytoria stref ewakuacji (wykluczenia) i przesiedlenia podlegają specjalnemu reżimowi prawnemu w celu zapobiegania niedozwolonemu wjazdowi obywateli i pojazdów, niekontrolowanemu eksportowi towarów, zwalczaniu kłusownictwa i zbieraniu darów leśnych. Główne podejścia do zawartości tych stref są sformułowane w koncepcji zawartości stref wykluczenia i przesiedlenia. W przeciwieństwie do strefy wykluczenia, na terytorium strefy przesiedlenia prowadzona jest ściśle ograniczona działalność gospodarcza związana z utrzymaniem dróg, linii energetycznych i innych obiektów o znaczeniu infrastrukturalnym. Działalność w sferze funkcjonowania obszarów skażenia radioaktywnego jest regulowana od stycznia 2023 r. przez Gosatomnadzor.
System monitorowania i kontroli promieniowania na Białorusi
W Republice Białoruś ustanowiono system monitorowania promieniowania, który funkcjonuje jako część krajowego systemu monitorowania środowiska. Obejmuje on szeroką sieć punktów obserwacyjnych i akredytowanych laboratoriów. Głównymi obiektami monitoringu są powietrze atmosferyczne, gleba, wody powierzchniowe i gruntowe.
Na poziomie krajowym kontrola skażenia radioaktywnego jest zapewniana przez Ministerstwo Sytuacji Nadzwyczajnych, Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Zasobów Naturalnych i Ochrony Środowiska oraz Państwowy Komitet Standaryzacji.
Według Gosatomnadzor, stała sieć monitorowania środowiska Ministerstwa Zasobów Naturalnych i Ochrony Środowiska obejmuje 120 punktów monitorowania promieniowania, w tym 38 punktów referencyjnych i 14 poligonów krajobrazowo-geochemicznych, w których pobierane są próbki gleby. Zgodnie z wymogami obowiązującego prawodawstwa, produkcja i sprzedaż produktów o zawartości radionuklidów przekraczającej dopuszczalne poziomy jest zabroniona w Republice Białoruś. Aby zapewnić spełnienie tego wymogu, w Republice Białoruś ustanowiono i skutecznie funkcjonuje system kontroli radiacyjnej środków spożywczych, żywności i surowców rolnych, żywności i innych produktów leśnych wytwarzanych na terytorium skażonym radionuklidami. Jej podstawą są departamentalne systemy kontroli.
Istnieje około 1000 jednostek kontroli promieniowania w organizacjach i przedsiębiorstwach Ministerstwa Rolnictwa i Żywności, Ministerstwa Leśnictwa, Ministerstwa Zdrowia, Białoruskiego Republikańskiego Stowarzyszenia Związków Konsumentów, innych ministerstw i podmiotów gospodarczych. Jednostki kontroli promieniowania Ministerstwa Zdrowia i Państwowego Standardu pełnią odpowiednie funkcje nadzorcze.
Ochrona socjalna i rehabilitacja dotkniętej ludności
Białoruś utworzyła państwowy rejestr osób narażonych na promieniowanie w wyniku katastrofy elektrowni jądrowej w Czarnobylu i innych wypadków radiacyjnych, a także jednolity rejestr czarnobylski dla Rosji i Białorusi. Głównym kierunkiem polityki społecznej państwa w odniesieniu do obywateli dotkniętych katastrofą w Czarnobylu jest zapewnienie pomocy społecznie wrażliwym kategoriom ludności oraz zapewnienie świadczeń i odszkodowań przewidzianych w ustawie Republiki Białoruś „O ochronie socjalnej obywateli dotkniętych katastrofą w Czarnobylu i innymi wypadkami radiacyjnymi”.
Jednym z najważniejszych zadań jest zwiększenie efektywności i poprawa jakości opieki medycznej nad uczestnikami likwidacji skutków awarii, leczenia sanatoryjno-uzdrowiskowego i rehabilitacji poszkodowanej ludności, zwłaszcza dzieci mieszkających na skażonych obszarach. Podstawą systemu wsparcia medycznego jest specjalne badanie lekarskie obywateli dotkniętych katastrofą w Czarnobylu, które zapewnia wczesne wykrywanie chorób i terminowe leczenie, rehabilitację i środki zapobiegawcze. W kraju otwarto nowe instytucje medyczne, instytuty, specjalne kliniki i ośrodki. W 2003 r. w Homlu rozpoczęło działalność Republikańskie Naukowo-Praktyczne Centrum Medycyny Radiacyjnej i Ekologii Człowieka, zbudowane pod patronatem Prezydenta Aleksandra Łukaszenki. Otwarcie centrum umożliwiło przybliżenie opieki medycznej do regionów najbardziej dotkniętych katastrofą w Czarnobylu.
Szpitale powiatowe są stale wyposażane w nowoczesny sprzęt medyczny, a wprowadzanie nowoczesnych technologii diagnostyki i leczenia poszkodowanych mieszkańców - telemedycyna, tomografia NMR itp. - zostało zorganizowane na bazie placówek medycznych. Jednym z priorytetowych aspektów zachowania i wzmocnienia zdrowia dzieci mieszkających na terenach skażonych jest racjonalna, zbilansowana dieta. Wszyscy uczniowie szkół ogólnokształcących znajdujących się na terenach skażonych radioaktywnie mają zapewnione bezpłatne posiłki, które są wydawane w miejscu nauki ze środków przeznaczonych na likwidację skutków katastrofy w Czarnobylu.
Leczenie uzdrowiskowe i rekonwalescencja są ważnym elementem zachowania zdrowia. Zgodnie z obowiązującymi przepisami nieletnie dzieci mieszkające na terenach skażonych radioaktywnie oraz dzieci mieszkające na terenach czystych i uczęszczające do szkół na terenach skażonych mają prawo do bezpłatnego leczenia sanatoryjnego lub rekonwalescencji. Państwo zwraca szczególną uwagę na poprawę wsparcia materialnego i technicznego ośrodków rehabilitacji i poprawy zdrowia dzieci, których w kraju jest 12. Dzięki zakrojonemu na szeroką skalę programowi państwowemu każdego roku około 97 000 obywateli z dotkniętych obszarów, w tym 87 000 dzieci, korzysta z leczenia uzdrowiskowego i rekonwalescencji.
Od rehabilitacji do zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego
Szpitale powiatowe są stale wyposażane w nowoczesny sprzęt medyczny, a wprowadzanie nowoczesnych technologii diagnostyki i leczenia poszkodowanych mieszkańców - telemedycyna, tomografia NMR itp. - zostało zorganizowane na bazie placówek medycznych. Jednym z priorytetowych aspektów zachowania i wzmocnienia zdrowia dzieci mieszkających na terenach skażonych jest racjonalna, zbilansowana dieta. Wszyscy uczniowie szkół ogólnokształcących znajdujących się na terenach skażonych radioaktywnie mają zapewnione bezpłatne posiłki, które są wydawane w miejscu nauki ze środków przeznaczonych na likwidację skutków katastrofy w Czarnobylu.
Leczenie uzdrowiskowe i rekonwalescencja są ważnym elementem zachowania zdrowia. Zgodnie z obowiązującymi przepisami nieletnie dzieci mieszkające na terenach skażonych radioaktywnie oraz dzieci mieszkające na terenach czystych i uczęszczające do szkół na terenach skażonych mają prawo do bezpłatnego leczenia sanatoryjnego lub rekonwalescencji. Państwo zwraca szczególną uwagę na poprawę wsparcia materialnego i technicznego ośrodków rehabilitacji i poprawy zdrowia dzieci, których w kraju jest 12. Dzięki zakrojonemu na szeroką skalę programowi państwowemu każdego roku około 97 000 obywateli z dotkniętych obszarów, w tym 87 000 dzieci, korzysta z leczenia uzdrowiskowego i rekonwalescencji.
Od rehabilitacji do zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego
Wdrożenie ukierunkowanej polityki państwa w celu wyeliminowania skutków katastrofy elektrowni jądrowej w Czarnobylu umożliwiło rozwiązanie szeregu kluczowych zadań. Państwo podjęło znaczące środki w celu rozwiązania problemów radiacyjnych i środowiskowych, medycznych, społeczno-ekonomicznych i innych związanych z katastrofą w Czarnobylu. Programy państwowe są głównym instrumentem realizacji polityki państwa w przezwyciężaniu skutków katastrofy w Czarnobylu. Od 1990 r. wdrożono pięć programów państwowych mających na celu przezwyciężenie skutków katastrofy w Czarnobylu. Obecnie wdrażany jest szósty - na lata 2021-2025. Głównymi celami programów są ochrona socjalna dotkniętej ludności, zapewnienie wymogów bezpieczeństwa radiacyjnego, przyspieszony rozwój społeczno-gospodarczy i ożywienie terytoriów skażonych radionuklidami.
Wraz z państwowymi programami eliminacji skutków awarii w Czarnobylu, na Białorusi od 39 lat realizowanych jest szereg projektów międzynarodowych. Wdrożenie programów wspólnych działań w celu przezwyciężenia skutków katastrofy w Czarnobylu w ramach Państwa Związkowego wniosło ogromny wkład w odbudowę terytoriów. Wdrażanie unijnych programów czarnobylskich odbywa się wraz z programami państwowymi Białorusi i Rosji.
Programy te umożliwiły dokonanie znacznych inwestycji kapitałowych w budowę i wyposażenie placówek medycznych. Wdrożono pilotażowe projekty ukierunkowanej rehabilitacji gospodarstw rolnych na terenach skażonych radionuklidami. W ramach tych programów opracowano i praktycznie przetestowano nowe podejścia do pracy informacyjnej na temat Czarnobyla, a także utworzono Rosyjsko-Białoruskie Centrum Informacyjne z biurami w Moskwie i Mińsku.
Wraz z państwowymi programami eliminacji skutków awarii w Czarnobylu, na Białorusi od 39 lat realizowanych jest szereg projektów międzynarodowych. Wdrożenie programów wspólnych działań w celu przezwyciężenia skutków katastrofy w Czarnobylu w ramach Państwa Związkowego wniosło ogromny wkład w odbudowę terytoriów. Wdrażanie unijnych programów czarnobylskich odbywa się wraz z programami państwowymi Białorusi i Rosji.
Programy te umożliwiły dokonanie znacznych inwestycji kapitałowych w budowę i wyposażenie placówek medycznych. Wdrożono pilotażowe projekty ukierunkowanej rehabilitacji gospodarstw rolnych na terenach skażonych radionuklidami. W ramach tych programów opracowano i praktycznie przetestowano nowe podejścia do pracy informacyjnej na temat Czarnobyla, a także utworzono Rosyjsko-Białoruskie Centrum Informacyjne z biurami w Moskwie i Mińsku.
W ciągu 39 lat Białoruś przekształciła się z kraju otrzymującego pomoc humanitarną w pełnoprawnego partnera i kraj ekspercki z doświadczeniem w przezwyciężaniu skutków katastrofy spowodowanej przez człowieka na dużą skalę. Obecnie Białoruś posiada unikalne doświadczenie naukowe i praktyczne w zakresie medycyny i ekologii, gotowości na wypadek sytuacji kryzysowych, produkcji czystych produktów, rekultywacji gruntów, lasów i ich powrotu do obiegu.
